Ζωγραφική - Χαρακτική και Φυσική / Μέρος ΙΙ: Σύγχρονη φυσική και ζωγραφική

Β. Σύγχρονη φυσική και ζωγραφική

Ο 20ος αιώνας άρχισε δυναμικά για τη Φυσική.  

Κορυφαία φυσιογνωμία ο Albert Einstein ο οποίος το 1905 εισήγαγε την " Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας " στην οποία προσπάθησε να ενοποιήσει τη Μηχανική και την Ηλεκτρομαγνητική Θεωρία και με την οποία ανέτρεψε την έννοια του απόλυτου χώρου και χρόνου.  Σύμφωνα με αυτή, χώρος και χρόνος ενοποιούνται στην έννοια του "Χωρόχρονου" που έχει 4 διαστάσεις. Δεν έχει πλέον νόημα να μιλάμε για τον χώρο ξεχωριστά απ' τον χρόνο. Ο χρόνος γίνεται ελαστικός και έτσι οι έννοιες και τα μεγέθη του χώρου και του χρόνου είναι σχετικά και εξαρτούνται απ' τον εκάστοτε παρατηρητή.  Η θεωρία του Αϊνστάιν προκάλεσε μια αλλαγή στην εικόνα του κόσμου που παρουσίαζε η κλασική θεώρηση της Φύσης. Σαν άμεση συνέπεια της θεωρίας αυτής, ήταν η συνειδητοποίηση ότι η μάζα δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια μορφή ενέργειας και αυτό το αποδεικνύει η πιο διάσημη εξίσωση της Φυσικής  Ε=mc² (εξίσωση ισοδυναμίας μάζας και ενέργειας). Στην εξίσωση, c είναι η ταχύτητα με την οποία κινείται το φως στο κενό (c = 299.792.468 m/s) και αποτελεί  

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1915 ο Αϊνστάιν δημοσιεύει τη " Γενική Θεωρία της Σχετικότητας " στην οποία συμπεριέλαβε τη βαρύτητα. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η βαρύτητα δεν θεωρείται ως το αποτέλεσμα μιας δύναμης, αλλά οφείλεται στην καμπύλωση του χωροχρόνου, η οποία προκαλείται από την περιεχόμενη στον χωρόχρονο μάζα και ενέργεια. Μέχρι σήμερα, η Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας έχει αποδειχτεί και πειραματικά, ενώ η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας χρησιμοποιείται στην Αστροφυσική για να περιγράψει τα φαινόμενα του διαστήματος.

Η επόμενη επανάσταση της Φυσικής είναι η κβαντική επανάσταση και η ανάπτυξη της  " Κβαντομηχανικής " . Η Κβαντομηχανική είναι η θεωρία που μελετάει τη συμπεριφορά της ύλης και του φωτός σε ατομική κλίµακα. Η Κβαντομηχανική θεμελιώθηκε το 1900 από τον Max Planck με την ιδέα ότι τα άτομα εκπέμπουν και απορροφούν την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία κατά "κβάντα" ενέργειας, δηλαδή κατά στοιχειώδη ποσά ενέργειας που ονομάστηκαν  "φωτόνια".

Καθώς άρχισε η μελέτη του μικρόκοσμου (του κόσμου των πολύ μικρών σωματιδίων), διατυπώνονται θεωρίες και πρότυπα περιγραφής του ατόμου. Σιγά-σιγά η θεωρία της Κβαντομηχανικής ολοκληρώνεται με τη συμβολή των μεγάλων φυσικών του 20ου αιώνα, όπως ο Niels Bohr, ο Werner Heisenberg, ο Wolfgang Pauli, ο Erwin Schrodinger, o Paul Dirac κά. Η Κβαντική Φυσική έχει δημιουργήσει ένα μύθο γύρω της γιατί σχετίζεται µε έναν κόσμο που δεν είναι προσιτός στις αισθήσεις µας και στην κοινή λογική. ΄Ένας κόσμος που μπορεί να περιγραφεί µε αφηρημένα μαθηματικά.

Παράλληλα, αναπτύσσεται η Πυρηνική Φυσική που ασχολείται με τις ιδιότητες των πυρήνων και των συστατικών τους, των πρωτονίων και των νετρονίων, αλλά και η Φυσική των Στοιχειωδών Σωματιδίων που μελετά τα θεμελιώδη συστατικά της ύλης (φερμιόνια και μποζόνια) και τις αλληλεπιδράσεις τους.

Τα τελευταία χρόνια του 20ου αιώνα, οι Θεωρητικοί Φυσικοί προσπαθούν να δημιουργήσουν τη θεωρία που θα διέπει όλες τις δυνάμεις και όλες τις δομές της ύλης. Την ονόμασαν " Θεωρία των Πάντων ".

Μια σύγχρονη πολλά υποσχόμενη Θεωρία των Πάντων είναι η " Θεωρία των Χορδών" . Η θεωρία των Χορδών είναι περισσότερο "Φιλοσοφία" γιατί δεν υπάρχει η πειραματική της απόδειξη.

Από τις αρχές του 20ου αιώνα, μέχρι σήμερα, η Φυσική μας δείχνει ότι ο κόσμος λειτουργεί με εντελώς διαφορετικό τρόπο απ' αυτό που αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας.

Η Φυσική του 20ου αιώνα έφερε επανάσταση στην Τέχνη;

Ο 20^ος αιώνας συνοδεύτηκε από νέες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές  αλλαγές και χαρακτηρίστηκε από τη ραγδαία εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας. Οι ανακαλύψεις της επιστήμης άσκησαν τη δική τους επίδραση στις εικαστικές τέχνες. Κάποιοι από τους καλλιτέχνες επηρεάστηκαν από τις επαναστατικές ιδέες του Αϊνστάιν για το χωροχρόνο. Άλλοι εμπνεύστηκαν από τις μαθηματικές αντιλήψεις της 4^ης διάστασης, από τον κρυμμένο κόσμο που ανακαλύφθηκε από τις ακτίνες Χ και την απροσδιόριστη και ασαφή πραγματικότητα της Κβαντικής θεωρίας.

Ο Arthur I. Miller στο βιβλίο του « Αϊνστάιν – Πικάσο: Ο χώρος, ο χρόνος και η ομορφιά», (2001), γράφει:

« Η σύγχρονη επιστήμη είναι ο Αϊνστάιν και η μοντέρνα τέχνη είναι ο Πικάσο»

Το 1907, ο Pablo Picasso ολοκλήρωσε το έργο του «Les Demoiselles d'Avignon» /  Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν, ελαιογραφία σε μουσαμά, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (ΜΟΜΑ) ,  Νέα Υόρκη, που θεωρείται το έργο που εισήγαγε την τέχνη στον 20ο αιώνα.

Με το έργο αυτό εγκαινιάστηκε ένα νέο εικαστικό κίνημα , ο κυβισμός. Οι μορφές μετατρέπονται σε γεωμετρία, γκρεμίζεται η προοπτική στην τέχνη, δημιουργούνται επίπεδες και ασύμμετρες φόρμες και έχουμε τολμηρή απεικόνιση των πέντε γυναικών με πλήρη έλλειψη προοπτικού βάθους. Το έργο που θεωρείται συνδυασμός επιστήμης , μαθηματικών , τεχνολογίας και τέχνης χρησιμοποιεί και την ιδέα της τέταρτης διάστασης της θεωρίας της σχετικότητας. Η φιγούρα κάτω δεξιά είναι συνδυασμός αν-φας και προφίλ.

Λίγα χρόνια πριν τη διατύπωση της θεωρίας της ειδικής σχετικότητας από τον Einstein, παρατηρούμε στον παρακάτω πίνακα τη στρέβλωση του χώρου.

«The Kitchen Table» / Το τραπέζι της κουζίνας, νεκρή φύση από τον Γάλλο ζωγράφο Paul Cézanne (1880 - 1890). Μουσείο d'Orsay, Παρίσι. Στο έργο παρουσιάζεται η διάσπαση του χώρου χωρίς τις αρχές της γραμμικής προοπτικής της Αναγέννησης. Η αριστερή πλευρά του πίνακα έχει κλίση προς τα κάτω σαν να φαίνεται από πάνω και δεν ταιριάζει με τη δεξιά πλευρά του πίνακα που έχει σχεδιαστεί από διαφορετική οπτική γωνία. 

Δυο καλλιτεχνικά ρεύματα του 20^ου αιώνα, ο κυβισμός και ο φουτουρισμός συνδέονται με την πλαστικότητα της 4^ης  διάστασης του χωροχρόνου. Στον κυβισμό ο χώρος αναδομείται και στον φουτουρισμό έχουμε ταυτόχρονες θεάσεις στο χώρο και στο χρόνο μέσω μιας σειράς διαδοχικών στιγμιότυπων.

«The City Rises» / Η αναδυόμενη πόλη,  του Ιταλού ζωγράφου Umberto Boccioni (1910 - 1911). Ελαιογραφία σε μουσαμά , βρίσκεται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης , στη Νέα Υόρκη. Ο πίνακας δείχνει ένα εργοτάξιο στην περιφέρεια του Μιλάνου όπου άνδρες, άλογα και μηχανήματα εργάζονται αδιάκοπα για να χτίσουν μια νέα σύγχρονη πόλη . Σε πρώτο πλάνο, μερικοί άνδρες προσπαθούν να εξημερώσουν πέντε άθλια άλογα. Στο βάθος, τα τραμ, οι σκαλωσιές των υπό κατασκευή βιομηχανιών και οι καπνοδόχοι αυξάνουν την αίσθηση της κίνησης και της ταχύτητας, τα οποία είναι τα δύο βασικά στοιχεία του πίνακα .Είναι "φουτουριστική" ζωγραφική στην οποία  χρησιμοποιούνται αλληλεπικαλυπτόμενα επίπεδα που καθορίζουν αδιάκοπη κίνηση στο χώρο .Η χωρική κίνηση και η διάρκεια του χρόνου καταστρέφουν τη συγκεκριμένη μορφή των μορφών και τις κάνουν να γίνουν αφηρημένες.

«The Knifegrinder»  του Ρώσου ζωγράφου  Kazimir Severinovich Malevich , 1912-13, λάδι σε καμβά. Γκαλερί Τέχνης του Πανεπιστημίου Yale, New Haven, Κονέκτικατ, ΗΠΑ. Στο έργο, ο ζωγράφος εμφανίζει την τέταρτη διάσταση του χρόνου σε μια διαδοχική σειρά εικόνων στάσης μιας αφηρημένης ανθρώπινης μορφής που αλέθει ένα μαχαίρι σε ένα τροχό λείανσης. Σε μια κυβο – φουτουριστική ζωγραφική γίνεται μια προσπάθεια να εμφανιστεί η εξέλιξη του χρόνου μέσω μορφών υψηλότερων διαστάσεων που αντιπροσωπεύουν το χωροχρονικό συνεχές της θεωρίας της σχετικότητας. 

Λίγα χρόνια πριν τη διατύπωση της κβαντικής θεωρίας, ένας Γάλλος ζωγράφος, ο Georges Seurat , γίνεται «οπαδός» των σωματιδίων εφαρμόζοντας στη ζωγραφική του την τεχνική Pointillism / ποϊντιλισμός. Σύμφωνα με την τεχνική αυτή τα χρώματα της φύσης αναλύονται στις συστατικές τους αποχρώσεις με μικρές πινελιές, αφήνοντας το μάτι να ανασυνθέσει τις αποχρώσεις αυτές σε ένα ενιαίο οπτικό σύνολο. Οι σημειακές ατομικές κουκκίδες χρωμάτων στον καμβά, προεικόνιζαν την ανακάλυψη των πρώτων θεμελιωδών σωματιδίων στη φυσική.

«Un dimanche après-midi à l'île de la Grande Jatte» / Ένα κυριακάτικο απόγευμα στο νησί Grande Jatte, Georges Seurat, (1884-1886), Ινστιτούτο Τέχνης, Σικάγο, ΗΠΑ.

Ο Ισπανός Salvador Dali (1904-1989) είναι ο πιο γνωστός εγωκεντρικός ζωγράφος. Από τη δεκαετία του 1930 ξεκινά το ενδιαφέρον του Νταλί για τις επιστήμες. Η θεωρία της Σχετικότητας, η σχέση χώρου και χρόνου, η πυρηνική φυσική τον απασχολούν και καταφέρνει σε πολλά έργα του μια άμεση ένωση τέχνης και επιστήμης.

«The Persistence of Memory» / Η εμμονή της μνήμης, ελαιογραφία σε καμβά (1931) του Νταλί. Βρίσκεται  στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (ΜοΜα) της Νέας Υόρκης. Στο έργο αυτό ο Νταλί απεικονίζει με τα «λιωμένα ρολόγια» τις σχετικιστικές μεταμορφώσεις και στρεβλώσεις του χρόνου, ο οποίος δεν έχει καμία σχέση με αυτόν που μετρούν τα ρολόγια μας. Συγκεκριμένα ο Νταλί στην εμμονή της μνήμης προσπαθεί να αποδώσει τη σχετικότητα του χρόνου αγνοώντας όμως τη θεωρία της σχετικότητας. Ακόμη, η εμμονή της μνήμης επιβάλει στον παρατηρητή να εστιάσει στη φύση και στη σημασία του χρόνου. 

Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1954, ο Νταλί  συνεπαρμένος από τη σκέψη ότι η ύλη αποτελείται από μικροσκοπικά σωματίδια,  διασπά τα σχήματα των μοτίβων του και δημιουργεί το έργο: «The Disintegration of the Persistence of Memory» / Η αποσύνθεση της εμμονής της μνήμης. Λάδι σε καμβά, Μουσείο Salvador Dalí , Αγία Πετρούπολη, Φλόριντα, ΗΠΑ.

Σε αυτή την έκδοση, το τοπίο από το πρωτότυπο έργο έχει πλημμυρίσει με νερό. Το τετράγωνο από το πρωτότυπο χωρίζεται πλέον σε τούβλα, τα οποία όμως δεν «δένονται» μεταξύ τους αλλά αντιπροσωπεύουν την κατανομή της ύλης σε άτομα.

«Η έκρηξη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι υπήρξε ένας σταθμός στη ζωή του Νταλί. Όπως έγραψε ο ίδιος: «Η ατομική έκρηξη στις 6 Αυγούστου του 1945 με συγκλόνισε εκ θεμελίων. Από τότε το άτομο είναι η αγαπημένη τροφή της σκέψης μου. Πολλά από τα τοπία αυτής της περιόδου εκφράζουν το μεγάλο τρόμο που ένιωσα με την ανακοίνωση της έκρηξης. Εφάρμοσα την παρανοϊκή-κριτική μου μέθοδο στην εξερεύνηση του κόσμου. Θέλω να δω και να καταλάβω τις δυνάμεις και τους κρυφούς νόμους των πραγμάτων, και αυτό προφανώς για να κυριαρχήσω πάνω τους. Για να διεισδύσω στην καρδιά των πραγμάτων ξέρω από διαίσθηση ότι κατέχω ένα εξαιρετικό όπλο: το μυστικισμό»        (Σαλβαντόρ Νταλί, Μυστικιστικό Μανιφέστο).

«Uranium and Atomica Melancholica Idyll», / Ουράνιο και ατομική μελαγχολία ειδύλλιο, 1945, λάδι σε μουσαμά, Εθνικό Μουσείο «Βασίλισσα Σοφία», Μαδρίτη, Ισπανία. Επηρεασμένος ο Νταλί από τη ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα, φιλοτέχνησε αμέσως έναν πίνακα με αυτό το θέμα. Ο πίνακας περιέχει κάποια από τα συνηθισμένα του μοτίβα από τη Σουρεαλιστική περίοδο της δεκαετίας του 1930, όπως για παράδειγμα το κεφάλι στο μπροστινό μέρος της σύνθεσης, το εύκαμπτο ρολόι που τρώνε τα μυρμήγκια και τη μορφή ενός αγοριού. Έχει στοιχεία επίσης από την αμερικανική περίοδο(π.χ. παίκτες του αμερικανικού ποδοσφαίρου κ.λπ.). Αυτός όμως ο πίνακας δηλώνει το αυξημένο ενδιαφέρον του Νταλί για την επιστήμη και σηματοδοτεί την έναρξη της εντατικής ενασχόλησης του με τις τελευταίες εξελίξεις στην ατομική θεωρία.

«The Three Sphinxes of Bikini» / Οι τρεις σφίγγες του Μπικίνι ,(1947), λάδι σε καμβά, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Φουκουσίμα, Ιαπωνία. Μεταξύ 1946 και 1958, οι ΗΠΑ έκαναν 23 πυρηνικές δοκιμές στο κοραλλιογενές νησί Μπικίνι μέρος του συγκροτήματος των νησιών Μάρσαλ στον Ειρηνικό ωκεανό. Οι δοκιμές προκάλεσαν τη ραδιενεργό μόλυνση των νησιών. Τα γεγονότα αυτά   καθώς και η ανησυχία του Νταλί για το περιβάλλον τον ενέπνευσαν να δημιουργήσει το έργο οι τρεις σφίγγες του Μπικίνι. Στον πίνακα απεικονίζονται ένα κεφάλι, ένα δέντρο και ένα πυρηνικό μανιτάρι. Το κεφάλι μπορεί να αντιπροσωπεύει την ανθρωπότητα, ενώ το δέντρο αντιπροσωπεύει τη φύση και το σύννεφο μανιταριών αντιπροσωπεύει την καταστροφή της πυρηνικής έκρηξης.

"Η Γαλάτεια των Σφαιρών"  Salvador Dali (1952),  λάδι σε καμβά, 65 x 54 cm,  Μουσείο Salvador Dali, Figueras, Ισπανία. Ο πίνακας απεικονίζει την προτομή της Gala, της γυναίκας του Salvador Dali, αποτελούμενη από ένα πλέγμα σφαιρών. Οι σφαίρες αντιπροσωπεύουν ατομικά σωματίδια και συνδέουν το κενό με την ύλη. Τα σφαιρίδια φαίνονται να στροβιλίζονται και κάποιων η τροχιά έχει αποτυπωθεί σαν σε χρονοφωτογραφία. Ο Dali, επηρεασμένος από τα επιτεύγματα της ατομικής φυσικής, δείχνει τον προβληματισμό του για τη βαθύτερη αναζήτηση στην ύλη πέρα από το άτομο.

Ένας άλλος σουρεαλιστής ζωγράφος, ο Βέλγος René Magritte (1898 – 1967) δημιούργησε πολύ εντυπωσιακά έργα, τοποθετώντας συχνά οικεία αντικείμενα σε ασυνήθιστα περιβάλλοντα.

Στο έργο του «Το κάστρο των Πυρηναίων» αγνοεί τη βαρύτητα χωρίς να το παρουσιάζει σαν κάτι το εξωπραγματικό. Ο βράχος, που υποτίθεται ότι είναι βαρύς και ακίνητος απεικονίζεται ως ένα ελαφρύ και αιωρούμενο στον αέρα αντικείμενο.

Ο Αϊνστάιν θεωρούσε ότι η βαρυτική έλξη δεν ήταν παρά μια παραίσθηση, ένα κατασκεύασμα του τρισδιάστατου χώρου. Αυτή την ιδέα απεικονίζει ο Magritte;

«Le Chateau de Pyrenees», 1959, λάδι σε καμβά, 200 x 145 cm, Μουσείο Ισραήλ, Ιερουσαλήμ.  

Για τον Αϊνστάιν δεν υπάρχει απόλυτος χώρος όπως δεν υπάρχει και απόλυτος χρόνος.

«Relativity», από τον  M. C. Escher, 1953, λιθογραφία.

Ο Ολλανδός  γραφίστας Maurits Cornelis Escher (1898 – 1972) στο έργο του «Σχετικότητα», απεικονίζει έναν κόσμο στον οποίο δεν ισχύουν οι κανονικοί νόμοι της βαρύτητας  και δεν υπάρχει ο απόλυτος χώρος. Στον ίδιο χώρο παρατηρούνται  τρεις πηγές βαρύτητας.

«Sky and Water I» / Ουρανός και νερό, 1938, ξυλογραφία του M. C. Escher. Το έργο που παρουσιάζει μια αντιφατική εναλλαγή των ψαριών και των πουλιών, θα μπορούσε να έχει αναφορά στις δύο συμπληρωματικές φύσεις του φωτός (κυματική και σωματιδιακή) ή στην ισοδυναμία μάζας και ενέργειας. 

Μια αναζήτηση στα μυστήρια της σωματιδιακής φυσικής είναι το έργο «Quarks, Leptons and Peanuts», 1990s’ του Αμερικανού Jay Robinson (1915 – 2018),Georgia Μουσείο Τέχνης, Πανεπιστήμιο Georgia, ΗΠΑ.

«The beauty of gravitational waves» / Η ομορφιά των βαρυτικών κυμάτων (2016) από την Ουαλή ζωγράφο Penelope Rose Cowley. Ο πίνακας συνδυάζει μια οπτικοποίηση των δεδομένων που λαμβάνονται από τον εξοπλισμό που χρησιμοποιήθηκε  για την ανίχνευση των πρώτων βαρυτικών κυμάτων με  τη φανταστική απεικόνιση  ουράνιων σωμάτων που είναι υπεύθυνα για τη δημιουργία αυτών των κυμάτων, όπως οι μαύρες τρύπες και  αστέρια νετρονίων.

                                                                                                      (Συνεχίζεται ...)

Πηγές:

1.      Θωμά Μαρία, (2005), «Salvador Dali και Σύγχρονη Φυσική», Αθήνα: Εκδόσεις Ελάτη

2.      Miller Arthur , (2001), « Einstein, Picasso: Space, Time And The Beauty That Causes Havoc», για την Ελληνική γλώσσα (2008), Αθήνα: Εκδόσεις Τραυλός.

Πηγές φωτογραφιών:

https://en.wikipedia.org/wiki/Les_Demoiselles_d%27Avignon

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_City_Rises_by_Umberto_Boccioni_1910.jpg

https://www.paulcezanne.org/kitchen-table.jsp

https://en.wikipedia.org/wiki/The_Knifegrinder

https://fr.wikipedia.org/wiki/Un_dimanche_apr%C3%A8s-midi_%C3%A0_l%27%C3%8Ele_de_la_Grande_Jatte

https://en.wikipedia.org/wiki/The_Persistence_of_Memory

https://en.wikipedia.org/wiki/The_Disintegration_of_the_Persistence_of_Memory

https://www.salvador-dali.org/en/artwork/catalogue-raisonne-paintings/obra/606/uranium-and-atomica-melancholica-idyll

https://dali.jp/en/collection/

https://en.wikipedia.org/wiki/Galatea_of_the_Spheres

http://www.rene-magritte.com/castle-of-the-pyrenees/

https://en.wikipedia.org/wiki/Relativity_(M._C._Escher)

https://en.wikipedia.org/wiki/Sky_and_Water_I

https://georgiamuseum.org/exhibit/jay-robinson-quarks-leptons-and-peanuts/

https://www.peneloperosecowley.com/news/infinite-ligo-dreams