"Ο
ατέρμων κύκλος του χρόνου"
Χαρακτικό από ένα κυκλικό ημερολόγιο που επινόησε
ο Πορτογάλος χαρτογράφος Diogo Homen το
1759.
Στην εξωτερική περιφέρειά του αναγράφει τους μήνες και
κάτω από αυτούς το χρόνο εμφάνισης της νέας σελήνης στη
διάρκεια ενός 19ετούς κύκλου. Στις τέσσερις γωνίες
σημειώνονται οι φάσεις της Σελήνης,
θρησκευτικές γιορτές και άλλα στοιχεία.
Πως η
Επιστήμη και πιο συγκεκριμένα η Φυσική επηρέασε την Τέχνη;
Πως ο
"απόλυτος χρόνος του Νεύτωνα" (17ος αιώνας) και ο "σχετικός χρόνος του Αϊνστάιν" (20ος αιώνας) επηρέασαν τους ζωγράφους και εκφράστηκαν στα έργα τους;
Η επιστήμη
και η τέχνη ακολούθησαν παράλληλους δρόμους ή βρήκαν σημείο συνάντησης;
Μέσα από τους
επόμενους πίνακες ζωγραφικής θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια απάντηση στα
παραπάνω ερωτήματα και θα προσπαθήσουμε μέσα από την αναπόφευκτη διαφορετική
οπτική του επιστήμονα και του καλλιτέχνη, να βρούμε το σημείο συνάντησης στο
κοινό πρόβλημα: "Η φύση του χρόνου και το ταυτόχρονο".
Η έννοια του χρόνου και η μέτρησή του έγινε αντικείμενο της ζωγραφικής.
Οι καλλιτέχνες στην προσπάθειά τους να αποτυπώσουν την ανθρώπινη εμπειρία του χρόνου έγιναν επινοητικοί και προσπάθησαν να διευρύνουν τη φαντασία τους.
Τα έργα
τους, άλλα περισσότερο και άλλα λιγότερο ή και καθόλου, επηρεάστηκαν από τις επιστημονικές αντιλήψεις που
επικρατούσαν την εποχή της δημιουργίας τους.
Ι. Η συμβολική
απεικόνιση του ίδιου του χρόνου και η προσωποποιημένη εικόνα του.
Από την αρχαιότητα, ο χρόνος αντιμετωπιζόταν ως πρωταρχική φιλοσοφική έννοια. Στην Ελληνική αρχαιότητα, ο χρόνος προσωποποιείται μέσω του θεού Κρόνου - πατέρα του Δία, (Κρόνος = Χρόνος). Το δρεπάνι (σύμβολο του θερισμού) ήταν το σύνεργο για να θερίζει τα χρόνια που περνούν και η κλεψύδρα το εργαλείο μέτρησης του χρόνου.
"Time orders old age to destroy beauty", (1746) ,Pompeo
Batoni (1708-1787), λάδι σε καμβά, Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου.
Η φτερωτή φιγούρα του χρόνου κρατώντας μια κλεψύδρα, διατάζει το γήρας(ηλικιωμένη γυναίκα) να καταστρέψει την ομορφιά.
ΙΙ. Ο χρόνος ως διαδοχή σε ώρες, μήνες και εποχές όπως αποδόθηκε σε χαρακτικά και ημερολόγια.
Δύο χαρακτικά από το διακοσμημένο ημερολόγιο "Très Riches Heures" που παρήγγειλε το 1409 ο Jean Duc de Berry στους Φλαμανδούς καλλιτέχνες "Αδελφοί Limbourg".
Θεωρείται σήμερα ένα διάσημο χειρόγραφο βιβλίο από την περίοδο του Μεσαίωνα με πλούσια διακοσμημένες ημερολογιακές μικρογραφίες σε 206 φύλλα περγαμηνής (Musée Condé, Γαλλία).
Το ημερολόγιο συνδύαζε πληροφορίες για τον κάθε μήνα, ζωδιακά σύμβολα και πίνακες ζωγραφικής για κάθε μήνα σε φόντο μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής.
Δύο από αυτούς αφορούν τους μήνες Φεβρουάριο /χειμώνας και Ιούνιος / εποχή του θερισμού.
"The Hours"/ Οι ώρες, (1882) του Βρετανού καλλιτέχνη
και σχεδιαστή Edward Coley Burne-Jones
(1833-1898). "Οι Ώρες" απεικονίζουν το πέρασμα του χρόνου από το πρωί
μέχρι το βράδυ μέσα από τις πέντε νεαρές γυναίκες με την πρώτη να χτενίζει τα
μαλλιά της και την τελευταία να κοιμάται.
ΙΙΙ. Το ρολόι
κυρίαρχο σύμβολο του χρόνου
Στα παρακάτω
έργα βλέπουμε πως οι καλλιτέχνες από διαφορετικές χρονικές περιόδους και ζωγραφικά ρεύματα, απεικόνισαν στα έργα τους το ρολόι ως κυρίαρχο σύμβολο του χρόνου και πως απέδωσαν τη μέτρηση και την αγωνία του χρόνου με συμβολικό ή μεταφυσικό τρόπο.
" L' Atelier rouge" / Το κόκκινο ατελιέ γνωστό και ως "The red studio", 1911 του Γάλλου ζωγράφου Henri Matisse (1869-1954). Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (ΜοΜα), Ν. Υόρκη. Ανάμεσα στα προσωπικά αντικείμενα του ζωγράφου, στο ατελιέ του και στο κέντρο στέκεται μετέωρο ένα ρολόι να αναστέλλει πιθανόν το χρόνο.
"La Pendule noire" / Το μαύρο ρολόι γνωστό και ως "The black Marble Clock",(1869-1871) του Γάλλου μετα-ιμπρεσιονιστή ζωγράφου Paul Cezanne (1839-1906). Συλλογή Νιάρχου.
"Between the clock and the bed", (1940-1943) self portrait του Νορβηγού ζωγράφου Edvard Munch (1863-1944), Μουσείο Munch, Όσλο, Νορβηγία. Μια από τις πιο περίεργες απεικονίσεις του χρόνου με ένα ρολόι απρόσωπο που φαίνονται ούτε οι δείκτες του.
"The alarm clock" / Το ξυπνητήρι, (1914) του Μεξικανού ζωγράφου Diego Rivera (1886-1959), Μουσείο Frida Kahlo, Μεξικό.
"Time" / Χρόνος, (1929), του Γάλλου ιμπρεσιονιστή, κυβιστή και αφαιρετιστή ζωγράφου George Valmier (1885-1937).
"Bern with Belltower"/ Η Βέρνη με τον Πύργο του ρολογιού, (1935) από τον Γερμανό ζωγράφο Ernst Ludwing Kirchner (1880-1938) Ινστιτούτο Τέχνης, Μινεάπολις, ΗΠΑ
"Clock with Blue Wing" / Ρολόι με μπλε φτερό, (1949) του Ρώσου ζωγράφου εβραϊκής καταγωγής Marc Chagall (1887-1985), που θεωρείται ένας από τους μείζονες καλλιτέχνες της μοντέρνας τέχνης. Ιδιωτική συλλογή.
IV. Ο χωροχρόνος στη ζωγραφική πριν από τη θεωρία της σχετικότητας
O Claude Monet (1840-1926), ένας από τους επιφανέστερους εκπροσώπους του ιμπρεσιονισμού, στις δεκαετίες του 1880 και του 1890 άρχισε να ζωγραφίζει σειρές πινάκων με κοινό θεματικό κέντρο. Πειραματίστηκε με την αντίληψη του χώρου μέσα στο χρόνο. Άρχισε να ζωγραφίζει σκηνές που παρατηρούνται από την ίδια θέση σε διαφορετικές στιγμές της ημέρας και σε διαφορετικές εποχές. Έτσι προσπάθησε να δείξει πως ένα αντικείμενο αλλάζει με το χρόνο.
Μια σειρά από 12 πίνακες με τίτλο "Gare Saint-Lazare" που έφτιαξε το 1877, απεικονίζουν τον σιδηροδρομικό σταθμό Saint-Lazare στο Παρίσι ( σύμβολο τότε εκβιομηχάνισης και νεωτερισμού) σε όλες τις όψεις του και σε διαφορετικές ώρες της ημέρας.
"Arrival of the Normandy train, Gare Saint-Lazare", Ινστιτούτο Τέχνης, Σικάγο.
"La Gare Saint-Lazare", Μουσείο d' Orsay, Παρίσι
"The Gare Saint-Lazare, Arrival of a Train",Μουσείο Fogg, Harvard Art Museums, ΗΠΑ
"Gare Saint-Lazare", Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο
Στα παραπάνω έργα η ροή του χρόνου διαπερνά το ζωγραφισμένο θέμα ως μεταβολή στην ένταση του φωτός.
V.
"Portrait of Ambroise Vollard", (1910), Pablo Picasso (1881-1973), Μουσείο Καλών Τεχνών Pushkin, Μόσχα. Είναι ένα έργο του αναλυτικού κυβισμού και η έννοια του χρόνου υπεισέρχεται στο στατικό χώρο. Το πορτρέτο μοιάζει με καλειδοσκόπιο και φαίνεται σαν να αποτελείται από μικροσκοπικά θραύσματα ενός σπασμένου καθρέφτη. Ο Ambroise Vollard ήταν Γάλλος έμπορος τέχνης, συλλέκτης και εκδότης τέχνης και θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους εμπόρους έργων σύγχρονης τέχνης.
"Nude descending a straircase No 2" / Γυμνό που κατεβαίνει μια σκάλα, (1912), από τον Γαλλο-Αμερικανό ζωγράφο Marcel Duchamp (1887-1968), Μουσείο Τέχνης, Φιλαδέλφεια, ΗΠΑ.
Στο έργο έχουμε μια στατική αναπαράσταση της κίνησης σε συνάρτηση με το χρόνο μέσω των διαφορετικών θέσεων του γυμνού.
Το κεντρικό γυμνό πρόσωπο απεικονίζεται μέσω διαδοχικών εικόνων του χρόνου μέσα στον χώρο. Έχουμε μια κινούμενη μορφή σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Είναι σαν να έχουμε μια στροβοσκοπική φωτογραφία.
Ο Duchamp περιγράφει το έργο του ..."σαν μια έκφραση του χρόνου και του χώρου μέσω της αφηρημένης αναπαράστασης της κίνησης.
Στο έργο έχουμε μια στατική αναπαράσταση της κίνησης σε συνάρτηση με το χρόνο μέσω των διαφορετικών θέσεων του γυμνού.
Το κεντρικό γυμνό πρόσωπο απεικονίζεται μέσω διαδοχικών εικόνων του χρόνου μέσα στον χώρο. Έχουμε μια κινούμενη μορφή σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Είναι σαν να έχουμε μια στροβοσκοπική φωτογραφία.
Ο Duchamp περιγράφει το έργο του ..."σαν μια έκφραση του χρόνου και του χώρου μέσω της αφηρημένης αναπαράστασης της κίνησης.
"Agnostic symbol" / Αγνωστικό σύμβολο, (1932) του Ισπανού υπερρεαλιστή ζωγράφου Salvador Dali (1904-1989), Μουσείο Τέχνης, Φιλαδέλφεια, ΗΠΑ.
Ο Dali συνδέει το χρόνο με την κίνηση.
" Αν ένα ρολόι κινείται με την ταχύτητα του φωτός που είναι το ανώτερο όριο ταχύτητας, ο χρόνος σταματά.
Το σουρρεαλιστικό κουτάλι - ακτίνα φωτός έχει ένα μικροσκοπικό, ρεαλιστικά ζωγραφισμένο ρολόι που έχει σταματήσει για πάντα στις 6:04"
Θωμά Μαρία, "Salvador Dali και σύγχρονη Φυσική", (2005), Εκδόσεις: Ελάτη, Αθήνα.
"The
Persistence of Memory" / Η Εμμονή της μνήμης, (1931), Salvador Dali, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (ΜοΜα), Ν. Υόρκη, ΗΠΑ.
Στο έργο αυτό
ο Νταλί απεικονίζει τις σχετικιστικές μεταμορφώσεις και στρεβλώσεις του χρόνου,
ο οποίος δεν έχει καμία σχέση με αυτόν που μετρούν τα ρολόγια μας. Συγκεκριμένα
ο Νταλί στην εμμονή της μνήμης προσπαθεί να αποδώσει τη σχετικότητα του χρόνου
αγνοώντας όμως τη θεωρία της σχετικότητας. Ακόμη, η εμμονή της μνήμης επιβάλει
στον παρατηρητή να εστιάσει στη φύση και στη σημασία του χρόνου.
Tα
ρολόγια που λιώνουν αντιπροσωπεύουν το χάσιμο της σημασίας του χρόνου που θέλει
να δείξει ο Νταλί. Τα μυρμήγκια που περπατούν πάνω στο ρολόι αντιπροσωπεύουν τη
φθορά του χρόνου. Ο τίτλος του έργου αφορά την ικανότητα της μνήμης να
συγκρατείται στον χρόνο, καθώς αυτός φθείρεται γύρω της.
VI. Η αντίληψη του χρόνου στη ζωγραφική του Magritte
Ο Βέλγος σουρεαλιστής ζωγράφος René Magritte (1898-1967), απεικόνισε την έννοια του χρόνου στα έργα του με μια ατμόσφαιρα μυστηρίου και ανατροπών.
Ο ίδιος λέει: " Η
ζωγραφική μου είναι ορατές εικόνες που δεν κρύβουν κάτι — προκαλούν μυστήριο
και πράγματι όταν κάποιος βλέπει έναν από τους πίνακές μου,
θέτει στον εαυτό του αυτήν την απλή ερώτηση: Τι σημαίνει αυτό;..."
Χαρακτηριστικά έργα του με θέμα το χρόνο είναι:
Χαρακτηριστικά έργα του με θέμα το χρόνο είναι:
"Les
reflets
du temps" / Αντανακλάσεις του χρόνου, (1928), ιδιωτική συλλογή.
Οι δείκτες του ρολογιού δείχνουν ένα κανόνι και τον ουρανό. Ποια είναι η σημασία του χρόνου ανάμεσα σε δυο γεγονότα που δεν έχουν καμιά προφανή σχέση μεταξύ τους;
"Time transfixed" / Καθηλωμένος χρόνος, (1938), Ινστιτούτο Τέχνης Σικάγο, ΗΠΑ.
Η ατμομηχανή ενός τρένου που βγαίνει μέσα από τον τοίχο του τζακιού και το ρολόι από πάνω ενισχύουν την άποψη ενός χρόνου που έχει διάρκεια.
Ο Magritte παίζει με το θέμα "ημέρα/νύχτα", ζωγραφίζοντας νυχτωμένα σπίτια σε τοπίο ημέρας. Πρόκειται για μια σειρά τριών έργων του που ζωγράφισε μεταξύ 1953 και 1954 και ονομάστηκαν:
"L'Empire des lumières" / Η Αυτοκρατορία του φωτός
Η Αυτοκρατορία του φωτός στη συλλογή της Peggy Guggenheim στη Βενετία.
Η Αυτοκρατορία του φωτός στα Βασιλικά Μουσεία Καλών Τεχνών του Βελγίου (Μουσείο Magritte)
Η Αυτοκρατορία του φωτός στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΜοΜα) της Ν. Υόρκης
Σήμερα, μετά από χιλιετίες φιλοσοφικού στοχασμού, επιστημονικής σκέψης και προόδου και ζωγραφικών αναζητήσεων λίγοι συμφωνούν στην ερώτηση: "Τι είναι χρόνος;"
Είναι μια πραγματική θεμελιώδης ιδιότητα του Σύμπαντος; (Newton)
Είναι μια "πεισματικά επίμονη ψευδαίσθηση"; (Einstein)
Είναι "η εικόνα" που βλέπουμε στο έργο του ζωγράφου;
Υπάρχει ο χρόνος;
Και αν ο χρόνος είναι πραγματικός, από που προήλθε;
Πηγές εικόνων:
2.https://en.wikipedia.org/wiki/Time_orders_Old_Age_to_destroy_Beauty
3, 4. https://en.wikipedia.org/wiki/Limbourg_brothers
5. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Edward_Burne-Jones_-_The_Hours,_1882.jpg
6.https://en.wikipedia.org/wiki/L%27Atelier_Rouge
7.https://commons.wikimedia.org/wiki/File:La_Pendule_noire,_par_Paul_C%C3%A9zanne.jpg
8.https://en.wikipedia.org/wiki/Self-Portrait._Between_the_Clock_and_the_Bed
9.https://en.wikipedia.org/wiki/File:Diego_Rivera_-_The_Alarm_Clock_-_Google_Art_Project.jpg
10.https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Georges_Valmier_time-1929-1.jpg
11.https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ernst_Ludwig_Kirchner_-_Bern_with_Belltower_-_61.36.21_-_Minneapolis_Institute_of_Arts.jpg
12.https://www.wikiart.org/en/marc-chagall/clock-with-blue-wing-1949
13, 14, 15, 16. https://en.wikipedia.org/wiki/Gare_Saint-Lazare_(Monet_series)
17. https://www.pablopicasso.org/portrait-of-ambroise-vollard.jsp
18.https://en.wikipedia.org/wiki/Nude_Descending_a_Staircase,_No._2
21.https://www.christies.com/lotfinder/Lot/rene-magritte-1898-1967-les-reflets-du-5650389-details.aspx
23.https://en.wikipedia.org/wiki/The_Empire_of_Light
18.https://en.wikipedia.org/wiki/Nude_Descending_a_Staircase,_No._2
21.https://www.christies.com/lotfinder/Lot/rene-magritte-1898-1967-les-reflets-du-5650389-details.aspx
23.https://en.wikipedia.org/wiki/The_Empire_of_Light